Ozaeta zubitik irten ondoren, eskuinaldean saihesbidea dago. Pinudi eta landaredi joriaren artean mendi-hegaletik barrena abiatuz, Aritzeta auzora helduko gara. Bertan dago San Migel, Bergaran betidanik garrantzi nabarmena izan duen mendia. XIX. mendearen hasierako dokumentu batean deskribapen hau egiten da: "piramide-itxurako mendia gailentzen da herrian. Gertu-gertu dago, bertatik bertara".
Mendian Jaunaren Igokundeari eta San Migel Goi-aingeruari eskainitako ermita dago antzina-antzinatik.1050ean Don Sancho izeneko norbaitek Bergarako Aritzetako San Migel Monasterioan zituen lur batzuk Aragoiko San Juan de la Peña Monasterioari eman zizkion dohaintzan. Horixe da dokumentuetan ermitaren inguruan aipatzen den lehen berria. Ermitak etxetxo bat (ermita zaintzen zuten Andreak bizi ziren bertan) eta soroak zituen, baina desamortizazio-legeen ondorioz lurrak saldu egin behar izan zituzten.
Ermita tontorrean dago, Aritzeta baserriaren ondoan (auzoak baserriaren izena hartu zuen). Lehen monasterioa izan zen, hau da, landa-parrokiaren funtzioak betetzen zituen ermitaren parekoa. Zehaztasunak zehaztasun, ez zen gaurko komentuen modukoa, patronatu laikoa baizik.
Historia luzeko ermita
Hainbat aldiz berriztatu dute. Jatorrizko egituratik geratzen den bakarra gurutze-gangadun absidea da; beste osagai guztiak geroagokoak dira. Apaindura gutxiko landa-ermita da eta gurutze latindar erako oina dauka. Gurutzeduraren eta alboen gainean ertz-gangak daude. Ermitaren azpialdean arkupe zabala dago: dirudienez, korua hantxe zegoen lehen. Absidean San Migelen irudia, Gure Jaunaren Igokundearen irudia duen erretaulatxoa eta Santuaren domina handia daude.
Aspaldi, "Errosene" gaitza (bularreko umeei buruan ateratzen zitzaien zarakarra) sendatzeko eskatzera joaten omen ziren fededunak ermitara.
Ustez, Zaldun Tenplarioek ere Ordenako ospakizunak bertan egiten zituzten: ez dakigu uste ustela den ala ez, gaur egun horrelako kontuetan ez da sinisten eta.
Baina beste datu hau ziur-ziurra da: San Migel ermitak makina bat ezbehar jasan ditu:
- Gerra-garaietan behin baino gehiagotan suntsitu dute.
- Tximistek jo eta txikituta geratu izan da.
- Sarri erortzeko zorian ere egon da, abandonatu eta profanatu egin dutelako.
Horrenbeste gorabehera gertatu ondoen normalena arrastorik ere ez geratzea izango litzateke, baina arazoak arazo, ermita zutik dago oraindik, dotore eta harro.
Umetan, San Migeleko kanpaiak entzuten genituenean etxera joaten ginen, arineketan, babestera, ekaitza iragartzen zuten eta. Ondorioz, San Pedro eta Santa Marina parrokien arkupeetan "gaitzak uxatzeko" konjuruak egiten zituzten.
Kanpaiak orain dela gutxira arte erabili dituzte berriak hedatzeko. Adibidez, 1916ko uztailaren 24an Bergarako Udalak nekazariei eguraldiaren pronostikoaren berri emateko kanpaiak erabiltzea erabaki zuten. Pronostikoa Igeldoko (Donostian) behatokian egin ohi zuten eta, lehenbizi, probintziako Telefono Zentralari jakinarazten zioten.
Bergarar asko eta asko baserrietan bizi zirenez, argi dago eguraldiaren berri emateko baliabide errazak erabiltzen zituztela. Baina baliabide horiek konplexuak ere baziren aldi berean, zeren eta elementu guztiak lotzeak lana ematen baitzuen.
Sagastizabal baserria: armarria, oin angeluzuzena eta bi isurialdeko teilatua ditu. Bi solairuetan kareorez estalitako harlangaitzezko hormak daude. Fatxada nagusiak erdi-puntuko bi arku ditu elkarren ondoan, eta handik ezkaratzera sartzen da. Familiaren armarria bi arkuen artean dago.
